Η ολοένα και μεγαλύτερη συνειδητοποίηση των πολλαπλών προκλήσεων και μεταβάσεων έχει οδηγήσει στην εκ νέου μελέτη των φορολογικών εσόδων, με ιδιαίτερη έμφαση στις τάσεις των περιβαλλοντικών φόρων και των συστημάτων εμπορίας εκπομπών άνθρακα. Το κρίσιμο μέρος της συζήτησης είναι η τιμολόγηση του άνθρακα είτε με τη μορφή φόρου άνθρακα, είτε με τη μορφή συστημάτων εμπορίας εκπομπών.
Στο πακέτο «Fit for 55», που παρουσίασε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή τον Ιούλιο του 2021, η ευρεία εφαρμογή της τιμολόγησης του άνθρακα είναι το κεντρικό μέτρο πολιτικής για τη μείωση των ανθρακούχων εκπομπών. Οι προτάσεις που περιλαμβάνονται στο πακέτο «Fit for 55» και έχουν ήδη υιοθετηθεί είναι: η αναθεώρηση της Οδηγίας για τη Φορολογία της Ενέργειας (ETD), η επέκταση του συστήματος εμπορίας εκπομπών της ΕΕ (EU ETS) και η εισαγωγή του Μηχανισμού Συνοριακής Προσαρμογής Άνθρακα (CBAM). Επίσης, στο πακέτο περιλαμβάνεται και η πρόταση για τη θέσπιση του Κοινωνικού Ταμείου για το Κλίμα.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι στόχοι του Κοινωνικού Ταμείου. Αυτοί είναι προσανατολισμένοι στην εξασφάλιση των οικονομικών πόρων προκειμένου η μετάβαση να είναι κοινωνικά δίκαιη. Η εισοδηματική στήριξη των νοικοκυριών και η οικονομική υποστήριξη μέτρων και επενδύσεων που μειώνουν τις εκπομπές στους τομείς των οδικών μεταφορών και των κτιρίων κρίνονται ως αναγκαίοι για τη μείωση του κόστους της μετάβασης για τα νοικοκυριά, τις μικρές επιχειρήσεις και τους χρήστες μεταφορών. Συγκεκριμένα, η πρόταση για τη θέσπιση του Ταμείου προβλέπει ότι το 25% των αναμενόμενων εσόδων από τη δημοπρασία των αδειών στο πλαίσιο του συστήματος εμπορίας εκπομπών θα διατεθούν για τη χρηματοδότησή του. Επίσης, ότι τα ποσά αυτά θα δαπανηθούν εξ ολοκλήρου σε έργα και δράσεις που σχετίζονται με το κλίμα και την ενέργεια, αποτελώντας έτσι ένα κρίσιμο μέσο για τη χρηματοδότηση της δίκαιης πράσινης μετάβασης.
Όμως, οι πολιτικές των κυβερνήσεων στην Ευρώπη για την πράσινη μετάβαση έχουν παραβλέψει μέχρι σήμερα το γεγονός ότι η αποανθρακοποίηση φέρει σημαντικές διανεμητικές συνέπειες. Η φορολογία/τιμολόγηση του άνθρακα, όταν μάλιστα δεν είναι σε προοδευτική κλίμακα, επηρεάζει τα νοικοκυριά και τη μικρή επιχειρηματικότητα δυσανάλογα και δημιουργεί κοινωνική δυσαρέσκεια – που έχει εκφραστεί χαρακτηριστικά στο παρελθόν από το γαλλικό κίνημα των «Κίτρινων Γιλέκων». Επιτείνει, επίσης, το ήδη υπάρχον φαινόμενο της «ενεργειακής φτώχειας». Παράλληλα, αναγνωρίζεται όλο και περισσότερο ότι, τα έσοδα από τη φορολογία του άνθρακα ή τις δημοπρασίες των αδειών εκπομπών πρέπει να αναδιανεμηθούν προκειμένου να εξουδετερωθούν τα δυσμενή εισοδηματικά αποτελέσματα στα νοικοκυριά και τη μικρή επιχειρηματικότητα.
Τα πράγματα έλαβαν μια πιο δυναμική τροχιά, όταν οι εργασίες της 28ης Συνδιάσκεψης του ΟΗΕ για το Κλίμα COP 28 -που πραγματοποιήθηκε στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα από τις 30 Νοεμβρίου μέχρι 12 Δεκεμβρίου 2023 και στην οποία συμμετείχαν 200 κράτη- έθεσαν ως πλανητικό αίτημα τη δραστική μείωση της χρήσης των ορυκτών καυσίμων. Μάλιστα, στις προσεχείς Συνδιασκέψεις, στο Αζερμπαϊτζάν το 2024 και στη Βραζιλία το 2025, το κεντρικό θέμα συζήτησης είναι η χρηματοδότηση των δράσεων για την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης. Οι ενέργειες προς την κατεύθυνση της δίκαιης πράσινης μετάβασης μέσω δίκαιης φορολογίας έγιναν πιο συγκεκριμένες όταν, το περασμένο Δεκέμβριο, τα κράτη μέλη των Ηνωμένων Εθνών υιοθέτησαν Ψήφισμα (Resolution 78/230) για τη θέσπιση μιας Σύμβασης Πλαίσιο για τη Φορολογία. Το Ψήφισμα ανοίγει το δρόμο για μια δικαιότερη προσέγγιση στον καθορισμό των παγκόσμιων κανόνων φορολογίας. Μάλιστα, υπό την κοινή προεδρία των ηγετών της Κένυας, των Μπαρμπάντος και της Γαλλίας και την ισχυρή πίεση των αφρικανικών κρατών, δόθηκε η εντολή για τη διερεύνηση των φορολογικών πολιτικών που μπορούν να αυξήσουν το ισοδύναμο τουλάχιστον του 0,1% του παγκόσμιου ΑΕΠ για τη χρηματοδότηση της βιώσιμης ανάπτυξης και των δράσεων για την κλιματική κρίση. Η εντολή επίσης προβλέπει την αξιολόγηση των πολιτικών και τεχνικών εμποδίων και των εύλογων επιλογών.
Σε αυτό το πλαίσιο, η λογική που σταδιακά αναπτύσσεται είναι ότι απαιτούνται τολμηρές νέες πολιτικές για την κινητοποίηση της δημόσιας χρηματοδότησης. Η ακαδημαϊκή εκτίμηση είναι ότι η κλιματική κρίση διαμορφώνει μια ισχυρή αιτιολογική βάση για την επιβολή της φορολογίας άνθρακα και της φορολογίας πλούτου. Η προοδευτικότητα στους φορολογικούς συντελεστές εκτιμάται ωστόσο ως αναγκαία συνθήκη προκειμένου να επιτευχθούν οι αναγκαίες αλλαγές συμπεριφορών (behavioral change) και να ανακτηθούν έσοδα από μεγάλες ρυπογόνες εταιρείες και δισεκατομμυριούχους ιδιώτες ώστε να χρηματοδοτηθούν δράσεις που θα εξουδετερώνουν τις ανισότητες της πράσινης μετάβασης (fair green transition). Σε αυτό το πλαίσιο, η τιμολόγηση/φορολογία του άνθρακα και η φορολογία του μεγάλου πλούτου, εάν και εφόσον υιοθετηθούν και εφαρμοστούν, θα φέρουν δημόσια έσοδα, ενώ παράλληλα θα επεκτείνουν την αρχή της «κοινής αλλά διαφοροποιημένης ευθύνης» επιχειρήσεων και ιδιωτών έναντι του πλανήτη και της κοινωνίας.
* Θεοδώρα Λαζαρέτου, tax expert / επιστημονική συνεργάτιδα Ιστιτούτου ΕΝΑ, δρ Νομικής ΕΚΠΑ, DEA de droit Universite Lyon III Cert. Lund University, Cert. Boston University, Cert. Leiden University, Cert. IMF / VGAPx & VITARAx, TADAT (IMF) trained assessor – Διαβάστε εδώ όλο το κείμενο εργασίας στο Ινστιτούτο ΕΝΑ
